Volgens de Turkse president Erdogan zijn 18000 migranten uit Turkije de grens met Europa overgestoken, zo berichtte NRC. Bewijs daarvoor leverde Erdogan niet, wel kondigde hij aan dat dit aantal nog kon oplopen. ‘We zullen de grenzen niet sluiten. De Europese Unie moet zijn beloftes nakomen’, aldus Erdogan. Vrijdag riep Turkije de NAVO bijeen en vroeg om concrete steun om in Syrië in te grijpen. Ook toen al dreigde Erdogan de grenzen naar Europa open te zetten als de EU niet over de brug zou komen. Zo op het eerste gezicht lijkt Turkije hier cynisch politiek te bedrijven, maar wie zich even verdiept in deze geschiedenis zal zien dat dit onderdeel van een veel groter politiek spel is. En dat spel heeft meerdere spelers, maar één duidelijke regel: de Syrische vluchtelingen fungeren als speelbal. Hoe wordt het spel gespeeld?
Veiliger gebieden
Syrische vluchtelingen worden al geruime tijd aan de grens bij Turkije tegen gehouden in zogeheten ‘more safe areas’. Dat is een gezamenlijk Europees-Turks plan en vastgelegd in de EU-Turkije deal van 18 maart 2016. Dat klinkt fraai natuurlijk, ‘veiliger gebieden’, wie is er immers tegen meer veiligheid? Maar achter deze newspeak gaat welbeschouwd een Europees trauma schuil. Terwijl Nederland voorzitter was van de Europese Raad is zorgvuldig aan een constructie gesleuteld die garandeerde dat er Europese verantwoordelijkheid zou worden vermeden voor een nieuw Srebrenica. Vandaar geen ‘veilig gebied’ maar een ‘veiliger’ gebied. Ten tweede zijn er geen VN of Europese troepen die de veilig(er)heid van de bevolking daar garandeert. Er zijn wel Turkse troepen, maar die zijn daar niet om de bevolking te beschermen, maar Turkse belangen.
Deze ‘veiliger’ gebieden zijn vanaf het begin een vorm van volkenrechtelijke gevaarzetting van de Syrische bevolking geweest. Immers, er werden honderdduizenden, en inmiddels naar verluidt een miljoen mensen bij elkaar gebracht, beschikbaar voor wie er ook maar een punt wilde maken – Syrië kan dat met een paar vaten chloorgas, Turkije door de grens te openen, anderen door weer eens wat ziekenhuizen of scholen te bombarderen.
Gesloten grenzen
Het streven naar veiliger gebieden in Syrië impliceert natuurlijk niet dat Turkije ook zijn grenzen naar Syrië zou moeten afsluiten. Toch is dat wel wat Turkije gedaan. En ook dit is medegefinancierd met EU-gelden. Dat een land zijn grenzen sluit om te voorkomen dat vluchtelingen die een buurland ontvluchten internationaalrechtelijke bescherming kunnen inroepen is in strijd met het verbod van refoulement uit het internationaal recht. Weigering aan de grens valt immers onder het begrip refoulement, en refoulement is verboden onder internationaal recht (zie recent bijvoorbeeld de recente uitspraak van Europees Hof voor de Rechten van de Mens, para 178). Dus als Turkije nu overweegt zijn grens te openen voor Syrische vluchtelingen, dreigt Turkije zich aan internationaal recht te gaan houden – wat het met volle steun van de EU sinds 2016 niet gedaan heeft. Maar het internationaal rechtelijke verbod op refoulement staat kennelijk niet in de spelregels als het om Syrische vluchtelingen aankomt.
Opvang in de regio
Ondertussen vangt Turkije per inwoner 20 keer zo veel Syrische vluchtelingen op als de EU. In Turkije zijn 3.585.209 vluchtelingen op 81.4 miljoen inwoners (4.4% van de bevolking). In de Europese Unie werden tussen 2010 en 2019 1.168.850 Syriërs opgevangen (incluis VK), op een bevolking van (met VK) 513,7 miljoen (0.2% van de bevolking). Ondertussen wordt de opvang van de vluchtelingen in Syrië en in Turkije chronisch onvoldoende gefinancierd. Zie voor het financieringsgat van opvang vluchtelingen in Syrië onderstaand plaatje. De grafiek gaat over alle humanitaire hulp in Syrië – de toestand kan in Idlib heel goed nog wat dramatischer zijn omdat de zaak daar weliswaar voorspelbaar, maar nu wel in rap tempo uit de hand loopt. Voor financiering van vluchtelingenopvang in Turkije is het beeld vergelijkbaar (een financieringsgat van 30%).
Schaak
In het licht van deze geschiedenis is de zet van Erdogan om de grenzen naar Europa te openen wel te begrijpen. Turkije is qua opvang al jaren overbelast, en de EU slaagt er maar niet in om de rekening te betalen (ondanks veel kabaal over geld dat naar Turkije gaat). Turkije mag dan juridisch verplicht zijn om Syrische vluchtelingen aan de Turks-Syrische grens asiel te bieden, ze zijn niet verplicht te voorkomen dat deze vluchtelingen richting Europa reizen. Bovendien is de EU twee Europese verplichtingen uit de Turkije deal niet nagekomen (visumvrijstelling voor Turkije, en versnelde toetredingsonderhandelingen). Nee, Erdogan speelt het spel zoals Europa het al jaren doet. Het lot van de Syrische vluchtelingen lijkt ondertussen niemand te deren.
Een verkorte versie van dit artikel verscheen in NRC-Handelsblad, 2 maart 2020